بررسی میزان رعایت بهداشت دست کارکنان درمانی در بیمارستان تأمین اجتماعی زاهدان درسال ۱۴۰۲

این مقاله توسط سرکار‌خانم صدیقه تیموری و محبوبه فروزنده نوشته شده؛ و برای یازدهمین کنگره کنترل عفونت ارسال شده است.

خلاصه

مقدمه

شستشوی دست از ساده ترین استراتژی‌های پیشگیری کننده از عفونت است و شیوع عفونت در اثر رعایت نامناسب بهداشت دست منجر به افزایش مرگ و میر و هزینه‌های بستری طولانی و مجدد می شود و رعایت بهداشت دست به صورت اثربخش می‌تواند عفونت‌های بیمارستانی را کاهش دهد. وجود یک  روش یکسان برای اندازه گیری میزان رعایت بهداشت دست در بیمارستان در پیشگیری از عفونت می‌تواند تاثیر زیادی داشته باشد. دراین مطالعه میزان رعایت بهداشت دست توسط کارکنان درمانی بیمارستان تامین اجتماعی زاهدان بررسی گردید.

روش کار

این پژوهش یک مطالعه توصیفی مقطعی بر روی شرکت کنندگان  از جامعه‌ی  کادر درمان اعم از پرستار و بهیار، ماما و بیمار بر پزشکان عمومی و متخصص و کارکنان اتاق عمل و دانشجویان فیزیوتراپ تکنسین آزمایشگاه بر اساس چک لیست وزارت بهداشت انجام شد.

یافته

دراین مطالعه میانگین رعایت بهداشت دست در بیمارستان تامین اجتماعی زاهدان  به تفکیک گروه درمانی انجام شده ۶۴.۶ درصد بود. بیشترین میزان رعایت بهداشت دست در موقعیت بعد از تماس با مایعات بدن( ۶۴.۳ درصد) وکمترین میزان رعایت مربوط به موقعیت قبل از اقدام اسپتیک (۴۴.۶درصد) بود.وهمچنین استفاده از محلول الکلی برای شستن دست بیشتر از آب و صابون بود.

نتیجه گیری

باتوجه به نتایج این بررسی لازم است آموزش ونظارت بیشتر در زمینه بهبود رعایت بهداشت دست صورت گیرد و فراهم آوری تجهیزات مورد نیاز براین رفتار بهداشتی که اولین گام در پیشگیری از عفونت‌های بیمارستانی است ضروری می‌باشد.

واژگان کلیدی:بهداشت دست، عفونت، کادر درمان

مقدمه و بیان مساله

تعاریف متنوعی از عفونت بیمارستانی بیان شده است. یکی از جامع‌ترین آنها عفونت بیمارستانی را مواردی از عفونت دانسته است که در بیمارستان یا سایر مراکز ارائه دهنده خدمات سلامت کسب شود ،یعنی در زمان پذیرش وجود نداشته است و علائم آن ممکن است در بیمارستان وحتی بعد از ترخیص در بیماران یا حتی کارکنان آن مرکز ظاهر شود.

عفونت‌های بیمارستانی همواره به عنوان یکی از مشکلات جدی در مراقبت‌های درمانی از علل شایع ابتلا و مرگ و میر در بین بیماران بستری شده در بیمارستان‌ها محسوب می‌شوند.

عفونت‌های بیمارستانی ،یکی از معضلات سلامتی در سراسر جهان است که هم کشورهای توسعه یافته وهم فقیر را تحت تاثیر قرار می‌دهد. بطوریکه پژوهشگران در سال ۲۰۱۱، میزان این عفونت‌ها را در کشورهای در حال توسعه ۱۵.۵ درصد ودر کشورهای افریقایی ۱۴.۸ و بسیار بالاتر از متوسط بروز در کشورهای اروپایی ۷.۱ درصد گزارش کرده‌اند.

رعایت بهداشت دست موثرترین، ساده ترین و کم هزینه ترین اقدام است،به طوری که به عنوان یک الویت بین المللی برای کاهش عفونت‌های ناشی از مراقبت شناخته شده است .به لحاظ اهمیت بهداشت دست ،سازمان‌های معتبر بین المللی مانند مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌ها، دستورالعمل‌ها و پیشنهادات منسجم و کاملی را برای رعایت دقیق و همه جانبه آن منتشر و هر چند وقت یکبار آن را بروز کرده و وزارت بهداشت نیز مرتبا با استفاده از آن دستورالعمل‌ها را بروز می‌کند.

عفونت‌های منتقله به بیماران از طریق پرسنل بهداشتی درمانی از علل شایع میرایی و ابتلا در بیمارستان‌ها محسوب می‌شود.بررسی‌ها نشان می‌دهد که ۵ تا ۱۰ درصد بیماران بستری در بیمارستان‌ها، حداقل یکی از عفونت‌های بیمارستانی را کسب می‌کنند.

بنابراین، عدم توجه به این مهم در بخش‌های مختلف بستری در بیمارستان بخصوص بخش‌های ویژه بیمارستان افزایش میزان مرگ ومیر وخطر گسترش عفونت به جامعه را در پی خواهد داشت.

مطالعات قبلی نشان می‌دهد که رعایت بهداشت دست در بین پرسنل درمانی بطور معمول در سطح پایینی قرار دارد.

سایر مطالعات نشان می‌دهد که مشاهده مستقیم و مستمر و ارائه بازخورد مناسب درباره رعایت بهداشت دست روشی اثربخش جهت افزایش رعایت بهداشت دست است. دست‌های پرسنل به  طور مرتب در تماس با بیمار و محیط اطراف وی است که باعث تماس سطح دست‌ها با میکروارگانیسم‌ها وانتقال بالقوه آنها در حین ارائه خدمت به بیمار می‌شود .از این رو اگر پرسنل ارتباط بین میکروارگانیسم‌های دست و تماس با بیماران و محیط بیماران را درک نمایند، رعایت بهداشت دست تسهیل می‌شود.

به طور کلی هدف از شستشوی دست‌ها با مواد ضدعفونی کننده حذف میکروارگانیسم‌های گذرا وکاهش انواع دائمی آنهاست.

روش کار

این پژوهش به روش توصیفی-مقطعی انجام شد ابزار گردآوری اطلاعات براساس دو بخش اطلاعات شغلی و موارد رعایت بهداشت دست برحسب پنج موقعیت (قبل تماس با بیمار، قبل از انجام کار آسپتیک، بعد تماس با ترشحات بیمار، بعد تماس با بیمار و بعد تماس با محیط اطراف بیمار می‌باشد).

در این روش مشاهده گر بصورت مستقیم عمل کرده ودر هر شیفت، تمامی کارکنان بصورت سرشماری بررسی می‌شوند.

در این مطالعه ابتدا پس از حضور مشاهده‌گر در  بخش‌های درمانی، دستورالعمل‌های وزارت بهداشت در این مورد اجرا و عملکرد کلیه حرف درمانی بیمارستان (اعم از پرستار و بهیار ماما و بیماربر پزشکان عمومی و متخصص و کارکنان اتاق عمل و دانشجویان فیزیوتراپ تکنسین آزمایشگاه) سنجیده شد. مدت زمان هر جلسه مشاهده ای ۱۰-۲۰ دقیقه بود که دقیقا براساس دستورالعمل کشوری می‌باشد. هرستون به امتیاز رعایت بهداشت دست توسط یک گروه خاص حرفه‌ای (پرستار  و بهیار ماما و بیماربر پزشکان عمومی و متخصص و کارکنان اتاق عمل و دانشجویان فیزیوتراپ تکنسین آزمایشگاه)ت علق داشت و نحوه عملکرد حداکثر  ۳ نفر از کادر، همزمان قابل مشاهده بود. همچنین بخش دارای امکاناتی از قبیل سینک دستشویی،آب جاری و ضدعفونی با پایه الکلی بود.

پس از تکمیل چک لیست مربوطه در مدت مقرر، نتایج در فرم محاسبه ابتدایی میزان رعایت بهداشت دست نسبت به اندیکاسیون در هر ستون گروه کادر حرفه‌ای مشخص گردید. همچنین تعداد موقعیت‌های پیش آمده بهداشت دست وتعداد موارد رعایت شده شامل Hand Wash(شستشوی دست) و Hand Rub(ضدعفونی دست با محلول ضد عفونی) مشخص شد. سپس جهت تعیین درصد رعایت بهداشت دست در هر گروه کادر درمان، تعداد موارد فعالیت بر تعداد موقعیت‌ها تقسیم گردید.

جهت تعیین میزان رعایت بهداشت دست نسبت به هر کدام از پنج موقعیت، تعداد موارد هر موقعیت مشخص و تعداد موارد رعایت بهداشت دست در فرم مشاهده میزان رعایت بهداشت دست نسبت اندیکاسیون، اندازه‌گیری و در آخر با تقسیم تعداد موارد رعایت بهداشت دست بر تعداد  اندیکاسیون پیش آمده، رعایت بهداشت دست نسبت به هر کدام از پنج موقعیت مشخص گردید.

یافته ها

میانگین رعایت بهداشت دست توسط کادر درمانی بیمارستان تامین اجتماعی زاهدان ۶۴.۵ بود. و به ترتیب دانشجویان  ۷۵،متخصص قلب وعروق  ۶۹.۷،پرستار و بهیار ۶۷.۴، متخصص عفونی ۶۶.۷،بیشترین درصد رعایت بهداشت را داشتند کمترین رعایت بهداشت دست مربوط به پزشک اورژانس ۵۰.۹ بود.

استفاده از محلول الکلی ۵۹.۶۰ درصد برای شستن دست بیشتر از آب وصابون( ۳۵.۳۸ درصد) بود.

دربین پرستاران ۷۹ درصد موارد رعایت بهداشت دست با استفاده محلول الکلی و روش Hand Rub و ۲۸ درصد موارد مربوط به استفاده از آب وصابون گزارش شد.

دربین گروه خدمات موارد استفاده از محلول الکلی (۲۵درصد) خیلی کمتر از رعایت بهداشت دست با  آب وصابون (۷۸درصد) بود.در پزشکان ۹۰ درصد رعایت بهداشت دست با پایه الکل بود.

قبل تماس با بیمار میزان رعایت بهداشت دست ۴۷.۲ قبل از اقدام اسپتیک ۴۴.۶ بعد از تماس با مایعات بدن ۹۵.۳ بعد تماس با بیمار ۷۹.۲ درصد بعد از تماس با محیط ۶۸.۳ درصد گزارش گردید. بنابراین بیشترین درصد رعایت بهداشت دست مربوط به اقدام بعد از تماس با مایعات بدن و کمترین درصد مربوط به اقدام قبل از اقدام اسپتیک بود.

بحث 

این مطالعه با هدف بررسی میزان رعایت بهداشت دست در یکی از بیمارستان‌های شهر زاهدان انجام شده بود که نشان داد که ۶۴.۶ درصد رعایت بهداشت دست صورت می‌پذیرد.

همسو با مطالعه حاضر، در مطالعه زندیه وهمکاران (1390) که با هدف رعایت بهداشت دست در اتاق عمل انجام گرفته بود، میزان رعایت بهداشت دست (۵۳درصد) و درحد متوسط ارزیابی گردید.

مطالعه‌ای در سریلانکا نشان داد که بیش از ۶۰ درصد پرستاران به‌صورت رایج بهداشت دست را رعایت می‌کردند. در این مطالعه دانشجویان پرستاری، پرستاران تازه کار به بهترین نحو تکنیک‌های مربوط به ضدعفونی کردن دست را انجام میدادند.

رعایت استاندارد و عملکرد بهداشت دست درنتایج دیگر مطالعات از جمله (۳۴ درصد) در مطالعه عبدالعزیز، ۲۲.۱ درصد مطالعه کیم، ۱۴.۴ درصد مطالعه محمد، ۳۸ درصد در مطالعه لارسون، ۲۲.۶ درصدمطالعه صمدی پور ۱۰ مطالعه طلعت نشان دهنده اهمیت کم بهداشت دست دربین کادر درمانی ،دانش وآگاهی ناکافی درمورد استانداردها ودستورالعمل های شستن دست ونبود حمایتهای مدیریت ارشد دراین زمینه است که مجموع این عوامل درکنار یکدیگر باعث قصور در رعایت بهداشت دست وبه مرور زمان نادیده گرفتن آن می‌شود.

طبق توصیه سازمان بهداشت جهانی رعایت بهداشت دست در 5نقطه (تماس با بیمار،بعداز تماس با بیمار ،قبل از مداخلات عفونی وغیر عفونی، بعد از تماس مایعات بدن وبعد از تماس با محیط بیمار) از پروسیجرهای بالینی الزامی است. درمطالعه ای که با هدف رفتار بهداشتی کردن دست در بخش‌های مراقبت ویژه توسط نظری وهمکاران(1390) انجام گرفت از کل۱۵۰ موقعیت مشاهده شده در( ۱۶.۹ درصد) مورد اقدام به بهداشتی کردن دستهای خود کرده وبهداشت دست را رعایت نموده بودند .همچنین در مطالعه ای دیگر که توسط این محقق انجام گرفت از کل ۶۱۲ موقعیت مشاهده شده ۱۹۴ مورد(۳۱.۷ درصد) بهداشت دست را رعایت نمودند.

که این مقادیر در مقایسه با نتایج مطالعه حاضر بسیار پایین به نظر میرسد.

در مطالعه ای مشابه در یکی از بیمارستان های آموزشی، پژوهشی درمانی مشهد، میزان شست وشوی دست، ۴۹٪ برآورد شد. در شیکاگو این میزان در بخش های هماتولوژی ، انکولوژی ، بخش مراقبت ویژه داخلی و جراحی و پیوند در یک بیمارستان ، ۵۸٪ ودر بیمارستان دیگر ، ۴۸٪ گزارش شد. در پژوهش Lam و همکاران در بخش مراقبت ویژه نوزادان درهنگ کنگ نیز این میزان، ۴۳٪ بود.

همچنین در این مطالعه حاضر بعد از دانشجویان، متخصص قلب و عروق وپرستاران بیشترین درصد رعایت بهداشت دست را به خود اختصاص دادند( ۶۹٪) مطالعه سپهری و همکاران نیز نشان داد گروه های مختلف بهداشتی درمانی در اجرای بهداشت دست ، متفاوت بوده اند ، بدین صورت که پزشکان عمومی وجراح در بهداشت دست، ضعیف تر از پرستاران عمل کرده اند، که این مورد مشابه مطالعه حاضر بود. به نظر می‌رسد برای پذیرش این گروه، تدابیر آموزشی ویژه ای باید انجام گیرد تا الگویی برای سایرکادر درمان باشد.

در مطالعه حاضرگروه فیزیوتراپ وخدمات هم به ترتیب ۵۵ درصد و ۵۹ درصد گزارش شده است. در گروه فیزیوتراپ و خدمات وبیماربر، میانگین رعایت بهداشت دست پایین  بود که زنگ خطری برای این گروه محسوب شده و آموزش زیادی را می‌طلبد. پس نیاز است مطالعات بیشتری در زمینه بهداشت دست در سایر گروه های کارکنان بهداشتی درمانی صورت گیرد،

چراکه این گروها نیز در ارتباط مستقیم با بیمار ب وده ودر انتشار عفونت های بیمارستانی نقش دارند.

همچنین این مطالعه نشان داد رعایت بهداشت دست با استفاده از محلول الکلی( ۶۰.۵۹٪)، بیش از شستن دست با آب و صابون (۳۵.۳۸٪) مورد پذیرش بوده است.

بررسی مطالعات مربوط به تاثیر مواد ضد عفونی‌کننده، موید اثر بخشی بهتر محلول الکلی در ضدعفونی کردن دست کارکنان بهداشتی است. محلول الکلی به دلایلی مانند تاثیر فوری و نیاز به زمان کمتر، قدرت بیشتر در حذف عوامل بیماری‌زا، عدم نیاز به آب، آسیب کمتر به پوست در دراز مدت، می‌تواند بهتر از دیگر مواد مورد استفاده در بهداشت دست عمل کند. همچنین ثابت شده است محلول های الکلی حاوی ۶۰-۸۰٪ الکل،  موثرترند و غلظت های بالاتر ، قدرت کمتری دارند. بنابراین، ضروری است به کارگیری این محلول ها در محیط بالین مورد تاکید قرار گرفته و تسهیلات لازم جهت در دسترس قرار دادن این مواد توسط مسئولین اتخاذ گردد. همچنین نتایج فرم مشاهده میزان رعایت بهداشت دست نسبت به اندیکاسیون نشان داد در موقعیت بعد از مواجهه با خون و مایعات بدن بیمار، بیشترین میزان رعایت بهداشت دست (95%) انجام گرفته است، سپس بعد از تماس با بیمار (۷۹.۲٪)  ،قبل از تماس با محیط بیمار۴۷.۲٪، و در آخر قبل از تماس با بیمار (۴۷.۲٪) وقبل از انجام پروسیجر آسپتیک ( ۴۴.۶٪) بوده است. مشاهدات این مطالعه نشان داد بهداشت دست در زمانی که کارکنان خطری را متوجه خود می دانند نظیر بعد از تماس با مایعات بیمار و یا بعد از تماس با بیمار، از پذیرش بالاتری برخوردار است.

در بررسی‌های صمدی پور و همکاران ، رعایت بهداشت دست قبل از تماس، ۴.۳٪ و پس از تماس، ۳۲.۳٪ بود که بیشترین رفتار بهداشت دست پس از تماس (۶۴.۸٪) در موقعیت‌هایی با ریسک بالای عفونت بوده است. در بررسی Lankford و همکاران نیز رعایت بهداشت دست به طور معنی داری پس از تماس با بیمار (۳۵.۷٪) ، بهتر از قبل از تماس(۸.۵٪) گزارش شد. نتایج این دو مطالعه با یافته های پژوهش حاضر مشابه بوده و این نتایج و تفاوت فاحش شست و شوی دست قبل و پس از تماس، نشان می‌دهد کارکنان بیشتر بعد از مراقبت، اقدام به رعایت بهداشت دست کرده و توجه کمتری به رعایت بهداشت دست ، قبل از مراقبت از بیماران داشته اند.

به طور کلی این تفاوت و یا پایین بودن شست و شوی دست‌ها می تواند مربوط به اهمیت دادن کارکنان به سلامت خود بیش از سلامت بیماران، کمبود وقت، تعداد زیاد بیماران تحت مراقبت پرستار، وقت گیر بودن شستن دست، خشکی و تحریک پوست ناشی از شستن مکرر، عدم وجود دستشویی‌های کافی در قسمت های مختلف محیط های بهداشتی و پا در دسترس نبودن دستشویی، باور نادرست در مورد پوشیدن دستکش (جهت برطرف کردن نیاز به رعایت بهداشت دست) و آگاهی ناکافی در مورد اهمیت رعایت بهداشت دست، تلاش برای جلوگیری از بارکاری زیاد کارکنان ، تشویق و الگو برداری از کارکنان مراقبت‌های بهداشتی با سابقه بیشتر در واحدهای مربوطه اشاره کرد. در سطح سازمانی نیز هدف از توسعه و ارتقا شامل فراهم کردن خط مشی‌های مکتوب، دسترسی به مواد مناسب برای بهداشت دست، افزایش مراقبت از پوست و امکانات بهداشت دست، برطرف کردن فقدان فرهنگ و یا تقویت سنت پذیرش، ایجاد مدیریت نظارتی، اعمال تنبیه ها، پاداش و حمایت‌ها می‌باشد.

 نتیجه گیری

با توجه به نتایج مطالعه حاضر، لازم است به منظور کنترل بهتر عفونت‌های بیمارستانی، در این زمینه اقدامات آموزشی بیشتری انجام شود. لذا پیشنهاد می‌گردد پژوهش های مقایسه‌ای در بخش‌های دیگر نیز انجام گیرد.

همچنین تاثیر آموزش و سایر مداخلات بر رعایت بهداشت دست کارکنان و نظرات آنها در مورد دلایل رعایت نکردن بهداشت دست مورد بررسی قرار گیرد.

مطالعات مختلف علل عدم رعایت مناسب بهداشت دست را شلوغی بخش‌ها، ازدحام بیماران، سهل انگاری و در دسترس نبودن ملزومات تلقی می‌کنند که در این مواقع  پرسنل بطور اورزانسی و برطبق عادت کار می‌کنند ودر خصوص رعایت بهداشت دست تصمیم گیری نمی‌کنندکه استمرار این رفتار در درازمدت باعث کم شدن اهمیت آن در نزد پرسنل شده و حتی در مواقعی که وقت کافی برای شستن دست وجود دارد انجام نمی‌شود.